پایگاه خبری دادورزی ـ راضیه عقیلی مهر: خشم، یکی از عوامل و محرک بروز بسیاری از ناهنجاری های اجتماعی است و می تواند فراهم کننده ی بستری برای ارتکاب جرم نیز باشد. که به دنبال آن ممکن است مشکلات دامنه دار و گاها جبران ناپذیری را برای فرد ناهنجار یا مرتکب جرم ایجاد کند. بالطبع از قِبَل آن ناامنی اجتماعی نیز پیامدی است که آثار مادی و معنوی اش هزینه ی گزافی را به جامعه تحمیل خواهد کرد. از این رو همواره پیش گیری بهتر از درمان های طولانی مدت و ناعلاج است. موضوع خشم و راهکارهای کنترل آن در فرد همواره باید مورد توجه خانواده ها، آموزش و پرورش و نهادهای تأثیرگذار در جامعه ی مدنی قرار گیرد و برای رسیدن به نتیجه مطلوب آن را از دوران کودکی و قبل از شکل گیری قالب شخصیتی کودک مورد بررسی و توجه قرار دهند. در این راستا با بانو صدیقه صفری کارشناس ارشد روانشناسی و درمانگر بوشهری در حوزه ی کودک و نوجوان گفتگویی انجام گرفته است تا تعریفی از خشم، علت بروز این رفتار و اهمیت و محدوده ی آسیب رسانی آن و راهکار جلوگیری و بروز آن در کودک و نوجوان از منظر روانشناسی مورد بحث و بررسی قرار گیرد.

دادورزی: خشم را چگونه تعریف می کنید؟

صفری: در تعریف پرخاشگری می توان گفت، پرخاشگری یک خشم ابراز شده است به شکل یک رفتار که از سوی دیگران قابل مشاهده است. این رفتار به دو دسته تقسیم می شود: دسته ی اول، پرخاشگری کلامی است مانند: توهین کردن، فریاد زدن، بد عنقی کردن، دمدمی مزاج بودن. دسته دوم پرخاشگری غیرکلامی است که شامل برخورد فیزیکی شخص با دیگران است. مانند دعوا یا کتک کاری کردن و حتی آسیب به خود مانند خودزنی کردن یا از بین بردن اشیاء یا آسیب رساندن به قربانیان بی دفاع مانند حیوانات است. متاسفانه برخی افراد پرخاشگری خود را نسبت به حیوانات ابراز می کنند که نباید از این دست از افراد غافل شد.

دادورزی: چرخه ی بروز خشم چگونه است؟

صفری: اولین موضوع چرخه ی بروز خشم، خشم مفرط و مهار نشده ای است که انباشته شده است. در واقع این چرخه به عنوان عامل اصلی ایجاد پرخاشگری است. دومین موضوع، عدم امکان تخلیه ی هیجانی از طریق روش های اجتماعی است. که این امکان برای همه و در هر جایی وجود ندارد. سومین موضوع رفتارهای تکانشی غیرمنطقی است. که افراد در بروز خشم این حالات را دارند. و چهارمین موضوع چرخه ی بروز خشم، خود بروز خشونت و تخریب است.

دادورزی: علت بروز خشم در نوجوانان چیست؟

صفری: علت بروز خشم در نوجوانان بسیار است. در این مجال به طور کلی چند مورد را مطرح می کنم. نخست محدودیت های اجتماعی است که از سوی والدین به شکل سختگیرانه و غیرمنطقی نسبت به کودکان و نوجوانان اعمال می شود و بسیار تأثیرگذار است. دوم انتقادهایی که با لحن تحقیر و سرزنش همراه است و غیرعادلانه و غیرمنصفانه هم می باشد که باعث به وجود آمدن خشم در نوجوانان می شود. سوم اینکه پروسه ی زمانی نوجوانی از سوی خانواده در نظر گرفته نشود و والدین فقط خواسته های خود را ببیند. این موارد باعث بروز خشم در نوجوانان می شود. به طور کلی توقعات و انتظارات غیرعادلانه باعث ایجاد خشم در نوجوانان می شود.

در تکمیل این بحث می توان دایره ی پرخاشگری را در سه مرحله نام گذاری و بررسی کرد. مرحله ی نخست اوج گرفتن، مرحله ی دوم انفجار و مرحله ی سوم پس از انفجار عنوان شده است. مرحله ی اوج گرفتن با علامت هایی مشخص می شود که نشان دهنده ی شکل گیری خشم است. در واقع علائم و نشانه های هشداردهنده، عکس العمل هایی به حوادث محرک خشم هستند. که اگر مرحله ی اوج گیری خشم بی محابا ادامه یابد به حالت انفجار می رسد و می توانیم این مسئله را به صورت پرخاشگری فیزیکی یا غیرفیزیکی که همان کلامی است در رفتار افراد خشمگین مشاهده کنیم. اما حالت پس از انفجار که عواقب رفتارهای پرخاشگرانه هستند. مانند اولین علائمی که اکثر افراد آن را تجربه می کنند برای مثال، شرمندگی، احساس گناه و در مراحل بعدی که ممکن است با پیامدهای اجتماعی همراه باشد. مانند: اخراج از محل کار یا اخراج از مدرسه برای نوجوانان و یا حتی در شرایطی خاص محاکمه شدن افراد از سوی قانون را در برمی گیرد.

دادورزی: بروز خشم به طور کمی و کیفی در کدام گروه از نوجوانان پسر و دختر بیشتر است؟

صفری: گستره ی پرخاشگری در گذشته نشان داده است که به ظاهر نوجوانان پسر(آقایان) پرخاشگرتر از نواجوانان دختر هستند. اما نتایج تحقیقات امروز طبق جدیدترین دستاوردها و برآوردها نشان می دهد که پسران نوجوان (آقایان) پرخاشگرتر از دختران نیستند. بلکه تفاوت در نوعِ پرخاشگری در دو جنسیت است که فرق دارد. نوجوانان پسر(آقایان) بیشتر پرخاشگری مستقیم و فیزیکی دارند. یعنی واکنش های بدنی بیشتری نشان می دهند. اما نوجوانان دختر بیشتر پرخاشگری کلامی و ارتباطی دارند.

دادورزی: علت این تفاوت در چیست؟

صفری: به دلیل تفاوت های ژنتیکی و زیست شیمیایی است. هورمونی در نوجوانان پسر(آقایان) وجود دارد. به نام آندروژن که سبب پرخاشگری فیزیکی در این جنسیت می شود. و در نوجوانان دختر بزرگ تر بودن جسم پینه ای به عنوان گسترده ترین بخش سفید مغز است که باعث بروز احساسات می شود. از این رو پرخاشگری در نوجوانان دختر بیشتر به صورت کلامی رخ می دهد.

دادورزی: بروز خشم از چه سنی شروع می شود؟

صفری: درست است که ما نباید از نقش عوامل تربیتی، وراثتی و بیماری ها غافل شویم. چون همه ی این ها محرک هایی برای بروز خشم هستند. اما اگر فقط بخواهیم در دوره ی نوجوانی تمرکز کنیم تا بفهمیم خشم در نوجوانان از چه زمانی شروع می شود. باید بگویم از یازده سالگی شروع می شود.

دادورزی: در این صورت نقش خانواده ها در کنترل این رفتار چگونه و به چه شکل است؟

صفری: خانواده باید مرزها را مشخص کند که چه رفتارهایی را از نوجوان نمی پذیرد. یا اینکه یکی از روش های موثری را که روانشناسان بر آن تاکید دارند را انجام دهند و آن خلع صلاح کردن فرزندشان در زمان بروز پرخاشگری است. به این شکل که والدین به فرزند نوجوان شان یک پالس مثبت می دهند، احساسش را بررسی می کنند. به او حق می دهند که بابت مسئله ای ناراحت و عصبانی شود و کمکش می کنند تا احساس آرامش اش را حفظ کند و بعد از آرامش با او گفتگو می کنند. اگر والدین بتوانند نوجوانشان را دعوت به آرامش کنند و به نوجوان اجازه دهند تا علت ناراحتی خودش را بگوید، به طور حتم از رفتارهای مخرب بعدی می توان پیش گیری کرد.

ما به خانواده ها همواره توصیه می کنیم. وقتی که نوجوان شما مرتکب رفتار اشتباهی شده و شروع به پرخاشگری می کند. باید از لحنی قاطعانه و نه پرخاشگرانه، استفاده کنید که در این لحن قاطعانه باید چهار نکته اصلی و اساسی را در نظر بگیرید. ۱ـ اینکه اگر می خواهید برخورد قاطعانه کنید، شخصیت نوجوان خود را زیر سوال نبرید. ۲ـ برای دفاع از خودتان در مقابل خشم نوجوانتان شما هم مقابله نکنید و گارد نگیرید. ۳ـ هرگز با انتقاد و تحقیر با او صحبت نکنید و نوجوان تان را نرنجانید. ۴ـ فقط به او یادآور شوید این رفتارهایی که باعث رنجش و آسیب رساندن به دیگران و همچنین خودش است را از او نمی پذیرید. والدین نباید برای آرام کردن فرزندشان به هر راهی متوسل شوند و صرفاً برای جلب رضایت او به هر خواسته ای که نوجوان دارد پاسخ مثبت دهند.

دادورزی: راهکار شما به عنوان روانشناس و درمانگر در کنترل و پیشگیری بروز خشم چیست؟

صفری: روانشناسی نشانه های خشم را به سه دسته تقسیم می کند. ۱ـ برانگیختگی. ۲ـ شناختی. ۳ـ رفتاری. یک روانشناس با توجه به تشخیص خودش که کدام نشانه را باید هدف قرار دهد و یا اینکه آیا بهتر است هر سه نشانه را هدف قرار دهد، به افراد تحت درمانش تکنیک می دهد. برای نشانه های برانگیختگی خشم، تکنیک آرامش از طریق گام به گام توصیه شده است. که دربرگیرنده ی آرامش عضلانی و ریلکسیشن است. نشانه های شناختی خشم به تمرین توقف فکر برمی گردد. که در این تمرین فرد از طریق روش خودفرماندهی از فکر کردن به افکاری که باعث خشم و پرخاشگری می شود، جلوگیری می کند. به عبارتی خودگویی مثبت را به کار می گیرد که بسیار هم تأثیرگذار است. و به جای درگیری و مقابله با افکاری که باعث بروز خشم می شوند، این افکار را در ذهن خودش شناسایی می کند تا بفهمد آن ها چه افکاری هستند که اکنون احوال و احساس او را آشفته کرده اند و موجب بروز رفتار پرخاشگرایانه ی او شده اند تا با به کارگیری این روش آن ها را متوقف کند.

همچنین در نشانه های رفتاری خشم نیز باید جسارت را در اولین گام به نوجوان آموزش داد. که البته این رفتار بهتر است از کودکی آموزش داده شود. پرخاشگری همان طور که بیان کردم به صورت کلامی با غیرکلامی درصدد آسیب رساندن است. اما جسورانه رفتارکردن روشی است که روانشناس به نوجوان آموزش می دهد با حفظ احترام به دیگران خواسته ی خودش را بیان کند. پس به جای تلافی و مقابله کردن با نوجوان این پیام از سوی روانشناس به او آموزش داده می شود که «احساسات، افکار و باورهایش به عنوان یک نوجوان مهم است. ولی دیگران هم به همان اندازه مهم هستند.» پس این نکته ی مهم را نباید از دست بدهیم. که پاسخ های جسورانه، منفعلانه، پرخاشگرانه همگی آموختنی هم هستند. و اینکه غیرقابل تغییر به حساب نمی آیند و می شود این رفتارها را تغییر داد. رفتارهای پرخاشگرایانه را با آموزش های لازم به نوجوان و خانواده ی او به رفتارهای جسورانه تبدیل کنیم. از جمله الزامات رفتاری آموزشی است که نوجوان ما بتواند خواسته ی خود را به صورت منطقی و محترمانه بیان کند.

دادورزی: و سخن پایانی؟

صفری: از پدر و مادرها و به طور کلی هر کسی که سر و کارش با کودک و نوجوان است، درخواست می کنم در کنار فرزند نوجوان تان باشید. نه در نقش یک کنترل گر از او مراقبت کنید. باید با او مانند یک همنورد رفتار کنید. یک همنورد در یک مسیر کوه پیمایی در کنار سایرین قرار می گیرد و مراقب آن هاست. شما نیز به این شکل از فرزندانتان محافظت کنید. اینکه بخواهید به جای آن ها انتخاب کنید و به جای آن ها تصمیم بگیرید، عواقب خوبی ندارد و موجب به وجود آمدن اختلاف، ناراحتی و نارضایتی می شود.