در تعریف اجرت ‎المثل به زبانی ساده می‎توان این‎گونه گفت که زوجه برای انجام کارهایی که قانونا بر عهده او گذاشته شده است، مثل تمکین، نمی‎تواند از شوهر خود درخواست اجرت ‎المثل کند؛ حتی اگر مرد انجام آن کارها را از زن درخواست کرده باشد. ولی سایر فعالیت‌ها و کارهای زوجه در منزل، اگر به قصد انجام رایگان نباشد، حتما دارای مزدی است که به آن اجرت ‎المثل گویند.
شرایط تعلق اجرت المثل به شرح زیر است:
زوجه برای دریافت اجرت‎ المثل ایام زوجیت خود باید اثبات کند که قصد تبرع نداشته، یعنی قصد نداشته است که کارهای خانه را رایگان انجام دهد. برای دریافت اجرت ‎المثل ایام زوجیت، درخواست طلاق نباید از طرف زوجه باشد و شوهر باید درخواست طلاق داده باشد. ولی اگر درخواست طلاق از سوی مرد به جهت تخلف زوجه از انجام وظایف همسری یا بدرفتاری زن باشد، در این صورت اجرت‎ المثل به زن تعلق نخواهد گرفت.
بنابراین در صورتی که زوجه کارهایی را که شرعا بر عهده ‎اش نبوده است، به تقاضای مرد و با نداشتن قصد تبرع (رایگان بودن) انجام داده باشد و این مهم برای دادگاه اثبات شود، مرجع قضایی اجرت‎ المثل کارهای انجام ‎شده را طبق نظر کارشناس رسمی دادگستری محاسبه کرده و حکم به پرداخت آن می‎کند.

آیا مطالبه اجرت ‎المثل پس از فوت شوهر نیز ممکن است؟
بر اساس تبصره ذیل ماده ۳۳۶ قانون مدنی، هیچ منعی برای مطالبه اجرت ‎المثل، بعد از فوت شوهر وجود نخواهد داشت و مطالبه اجرت ‎المثل ایام زوجیت مقید به زمان حیات شوهر نیست. لذا اجرت ‎المثل در هر زمان با وجود سه شرط ذیل قابل مطالبه خواهد بود:
زوجه باید اثبات کند که به درخواست شوهر خود کارهای خانه را انجام داده است؛ زوجه باید اثبات کند که شرعا موظف به انجام آن امور نبوده است. همچنین زوجه باید اثبات کند که با قصد عدم تبرع (رایگان) کارهای منزل را انجام داده است.

 عوامل تعیین ‎کننده میزان اجرت‎ المثل
به گزارش گروه حقوقی یاسا، برای دریافت اجرت ‎المثل ایام زوجیت، قضات مطابق با نظریه کارشناس رسمی دادگستری، اجرت‌المثل را تعیین می‎کنند.
معمولا برای زنان شاغل در بیرون از منزل، همیشه اجرت‎ المثل کمتری تعیین می‎شود، زیرا آنها طبیعتاً وقت کمتری برای انجام فعالیت‎های منزل دارند، مگر اینکه زوجه اثبات کند که فعالیت شغلی او به تقاضای شوهر و برای کمک به مخارج زندگی مشترکشان بوده است. ضمنا برای تعیین مقدار اجرت ‎المثل، به وضعیت خانوادگی زوجه، محل زندگی، شغل پدر و میزان تحصیلات او در زمان قبل و بعد از ازدواج توجه می‎شود. البته تعداد فرزندان نیز می‎تواند در تعیین میزان اجرت ‎المثل توسط دادگاه، موثر باشد. در صورتی که تعداد فرزندان دختر بیشتر باشد، اجرت‏ المثل کمتری تعیین می‎شود؛ چون معمولا فرض بر این خواهد بود که دختر به مادر خود در فعالیت‎های منزل کمک می‎کند. همچنین اگر مادری فرزند خود را شیر داده باشد، اجرت‎ المثل بیشتری دریافت خواهد کرد. بنابراین برای تعیین اجرت‎ المثل نمی‎توان قائل به مقدار مشخصی شد.

 نحوه کارشناسی اجرت‎ المثل ایام زوجیت
با تقدیم دادخواست با موضوع مطالبه اجرت‎ المثل، پرونده به یکی از شعب دادگاه خانواده، ارسال می‎شود. با مشخص شدن شعبه، وقت رسیدگی نیز تعیین و به طرفین ابلاغ می‎شود. در نخستین جلسه رسیدگی دو حالت قابل تصور است:
در حالت نخست: زوجه در صورت انکار زوج، مدعی می‏شود که کارهای منزل را به دستور شوهر خود و غیررایگان انجام داده است، که در این حالت باید آن را اثبات کند.
در حالت دوم:  زوج انجام امور منزل توسط زوجه را تایید می‎کند.
در هر دو حالت، نهایتا موضوع جهت مشخص کردن میزان اجرت ‎المثل، به کارشناس رسمی ارجاع می‎شود.
همانند سایر پرونده ‎ها باید مبلغی به حساب کانون کارشناسان جهت پرداخت دستمزد کارشناس واریز شود. پس از ابلاغ و تعیین کارشناس، مطالعه پرونده از سوی کارشناس صورت می‎گیرد و طی یک هفته الی ۱۰ روز، کارشناس بعد از صحبت با طرفین پرونده، نظریه خود را اعلام می‎کند. پس از صدور حکم و تعیین میزان اجرت ‎المثل، اگر زوج مبلغ مورد حکم را پرداخت نکند، زوجه می‎تواند درخواست صدور حکم جلب او را مطرح و همسر خود را زندان کند. البته شوهر نیز می‎تواند دادخواست اعسار از پرداخت محکوم ‎به را تقدیم دادگاه کند.

 نحله چیست؟
نحله در لغت به معنای بخشش و هدیه است. همان‎گونه که ذکر شد، زن تنها وظیفه تمکین از شوهر و تربیت فرزندان را برعهده دارد و هیچ‌ وظیفه‌ای در ارتباط با امور منزل و حتی شیر دادن به فرزندان خود ندارد. بر همین اساس اگر مرد بخواهد همسر قانونی و شرعی خود را طلاق دهد، زن قادر است دستمزد همه فعالیت‌های انجام‌شده را دریافت کند که به این مبلغ پرداختی، نحله گفته می‎شود. نکته قابل ذکر این است که نباید نحله را با اجرت ‎المثل اشتباه گرفت.
طبق ماده ۵۸ قانون حمایت خانواده و بند «ب» تبصره ۶ ماده‏ واحده اصلاح مقررات مربوط به طلاق مصوب سال ۱۳۷۱ مجمع تشخیص مصلحت نظام، «با توجه به سنوات زندگی مشترک و نوع کار‌هایی که زوجه در خانه شوهر انجام داده و وسع مالی زوج، دادگاه مبلغی را از باب بخشش (نحله) برای زوجه تعیین می‌کند».
با بررسی قانون و رویه حاکم بر محاکم ‌قضایی، شرط دریافت نحله نیز همانند اجرت ‎المثل، این‌گونه است که باید تقاضای طلاق از سوی زوج به دادگاه ارائه شود و نباید به دلیل تخلفات زن از وظایف زناشویی یا سوءِرفتار او باشد. در حقیقت زن نباید ناشزه محسوب شود. ضمناً در طول زندگی مشترک و تا قبل از اقدام به دادخواست طلاق از جانب زوج، امکان مطالبه نحله وجود نخواهد داشت.
همان‎گونه که از بند ب تبصره ۶ ماده‎ واحده استنباط می‌‎شود، نحله فرع بر اجرت‌المثل است و زمانی پرداخت آن مورد حکم دادگاه واقع می‎شود که اجرت‌المثل ایام زوجیت، برای زوجه اثبات نشود. مثلا زوجه نتواند اثبات کند که کار‌های منزل به درخواست شوهر او بوده یا نتواند تبرعی (رایگان) نبودن کارها را اثبات کند. در این حالت است که دادگاه خود راساً مبلغی به عنوان نحله معین خواهد کرد.
هرچند ماهیت حقوقی نحله بخشش است و این بخشش باید با رضایت زوج پرداخت شود، اما مبلغ نحله را قاضی معین می‌کند.
بنابراین می‎توان گفت که نحله با اجرت‌المثل هیچ‎گاه  قابل جمع نیست. یعنی اگر شرایط لازم برای تعلق اجرت‌المثل زمان زوجیت وجود نداشته نباشد، زوجه دارای شرایط اخذ نحله می‎شود.
نکته مهم دیگری که باید مورد توجه قرار دهیم، این است که در تعیین نحله برخلاف اجرت‌المثل، نیازی به تعیین کارشناس نیست و مبلغ نحله را قاضی دادگاه معین می‎کند.

 شباهت‎ها و تفاوت‏های نحله و اجرت ‎المثل
در بیان شباهت نحله و اجرت‎ المثل می‎توان بیان کرد که هر دوی این واژگان، حقوق مالی هستند که به زوجه تعلق می‌گیرند.
در بیان تفاوت نحله و اجرت‎ المثل نیز دو دیدگاه متصور است:
نخست اینکه در اجرت ‎المثل، زوجه برای کارهایی که در طول زندگی مشترک به دستور شوهر خود و به قصد عدم تبرع (رایگان نبودن) انجام داده است، استحقاق دریافت مبلغی تحت عنوان اجرت‌المثل را دارا خواهد بود. اما در صورتی که نتواند در دادگاه این موضوع را اثبات کند که این امور به دستور زوج بوده یا قصد عدم تبرع نداشته است، دادگاه از باب بخشش، مبلغی را تحت عنوان نحله برای او در نظر خواهد گرفت.
دوم اینکه زوجه نمی‌تواند در طول زندگی مشترک از شوهر خود درخواست دریافت نحله کند. برخلاف اجرت ‎المثل که زن می‎تواند در حین زندگی مشترک آن را مطالبه کند. برای تعیین میزان نحله پرداختی، نیاز به نظر کارشناس نیست و دادگاه راساً بر اساس سال‌های زندگی مشترک و زناشویی، کارهای انجام ‎شده توسط زن، تمکن مالی مرد و همچنین شغل زن و مرد، اقدام به تعیین مقدار نحله می‌کند. در حالی که برای پرداخت اجرت ‎المثل، نیاز به تعیین کارشناس از سوی دادگاه است.

 چه شرایطی برای  مطالبه نحله وجود دارد؟
طلاق باید به درخواست زوجه نباشد: ممکن است طلاق، به درخواست زوج یا زوجه یا حتی به صورت توافقی مطرح شود. در حالتی که زوجه، خواهان طلاق باشد، نحله به او تعلق نخواهد گرفت. همچنین در صورتی که زن و شوهر قصد داشته باشند که طبق توافق از یکدیگر جدا شوند، تعلق یا عدم تعلق نحله بنا بر توافق طرفین خواهد بود.
طلاق باید رخ دهد: در طول زندگی مشترک و تا قبل از اقدام به ارائه دادخواست طلاق از جانب زوج، امکان مطالبه نحله ممکن نیست. البته علت طلاق در رابطه با تعلق نحله به زوجه، هیچ تاثیری ندارد.
نباید اجرت ‎المثل به زن تعلق بگیرد: نحله هم‎زمان با اجرت ‎المثل قابل دریافت نیست، یعنی اگر اجرت‎ المثل به هر دلیلی به زوجه تعلق بگیرد، دادگاه نمی‎تواند برای زن نحله تعیین کند. در تعیین نحله برخلاف اجرت‎ المثل، نیازی به کارشناسی نیست: مبلغ نحله را قاضی دادگاه با توجه به سنوات زندگی مشترک و فعالیت‎هایی که زن در طول زندگی انجام داده است و خصوصا تمکن و وسع مرد تعیین خواهد کرد.