در مبحث عقد ضمان، ضامن، مضمون له (طلبکار) و مضمون عنه (بدهکار) نقش بسزایی دارند. در مورد ضمانت، معمولا اصل بر این است که رضایت مضمون عنه (فردی که از او ضمانت می شود) نقشی ندارد و عقد ضمان، میان ضامن و مضمون له منعقد می شود. این امر بدین معناست که مدیون اصلی، طرف عقد ضمان قرار نمی گیرد و فرآیند انتقال دین، میان ضامن و طلبکار انجام می شود و رضایت مدیون اصلی به هیچ وجه شرط نیست. همچنین اهلیت مضمون عنه نیز شرط صحت عقد ضمان نیست؛ چرا که او طرف عقد، قرار نمی گیرد. در همین راستا ماده ۶۸۷ قانون مدنی مقرر کرده است: «ضامن شدن از محجور و میت صحیح است.»ناگفته نماند که طلبکار این اختیار را دارد که مدیون را از پرداخت طلب، بری کرده یا طلب را به فرد دیگری منتقل کند. همان گونه که اشاره شد، رضایت مضمون عنه در ضمانت ضامن، به هیچ وجه شرط نیست و اگر فردی به عنوان ضامن و با رضایت قلبی خود، اقدام به ضمانت از فردی کرده باشد، این ضمانت کاملا صحیح است، اما ضامن، دیگر حق مراجعه به مضمون عنه را نخواهد داشت.

 شرایط ضامن چیست؟
مطابق با اصول کلی، فردی که می خواهد از کسی ضمانت کند (ضامن)، باید اهلیت داشته باشد. بنابراین اگر یک فرد صغیر یا مجنون، ضامن کسی شوند، این ضمانت باطل است. البته ناگفته نماند که مجنون ادواری در حالت افاقه (سلامتی) می تواند ضامن شود.همچنین داشتن شناخت کامل ضامن، نسبت به طرفین، شرط لازمی نیست و همین که ضامن یک شناخت اجمالی نسبت به مضمون عنه و مضمون له و مورد ضمانت داشته باشد، کفایت می کند.نکته دیگری که باید در مورد شرایط ضامن بررسی شود، بحث تمکن مالی ضامن است که حتما لازم نیست ضامن، تمکن مالی داشته باشد؛ چرا که عقد ضمان، تعهد به تادیه دین است. اما مضمون له باید در زمان عقد، از وضعیت ضامن مطلع باشد و اگر از اعسار ضامن، آگاهی داشته باشد، عقد ضمان غیرقابل فسخ می شود. همچنین اگر ضامن در زمان عقد ضمان، تمکن مالی لازم را نداشته باشد و طلبکار نیز آگاه نباشد، اما بعد از عقد، تمکن مالی لازم را دارا شود، عقد ضمان صحیح است و طلبکار نمی تواند عقد را فسخ کند.

 شرایط عقد ضمان (ضمانت)
عقد ضمان قابل فسخ نیست؛ یعنی اینکه عقدی لازم است و حتما باید ایجاب و قبول میان ضامن و طلبکار صورت بگیرد. ایجاب ضامن و قبول طلبکار باید با الفاظ صریح و واضح اعلام شود؛ اما رضایت یا عدم رضایت بدهکار، هیچ تاثیری ندارد.اگر طلبکار تمام یا بخشی از طلب خود را به ضامن ببخشد، ضامن نمی تواند از بدهکار چیزی را مطالبه کند، اما اگر طلب خود را هبه کند، ضامن می تواند به بدهکار رجوع کند.ضامن بعد از اینکه عقد ضمانت را قبول کرد، باید قرارداد را امضا کند. با امضای ضامن، طلبکار محق خواهد بود که در صورت عدم پرداخت بدهی توسط بدهکار، طلب خود را از فیش حقوقی یا موجودی حساب های ضامن، برداشت کند.

 نحوه طرح دعوای مطالبه اقساط علیه وام گیرنده توسط ضامن
مطابق با قوانین و مقررات، قاعده کلی این است که ضامن تا قبل از سررسید اقساط و کسر از فیش حقوقی وی، نمی تواند اقساط را از وام گیرنده مطالبه کند؛ حتی اگر مطمئن باشد که وی اقساط را نمی پردازد. اما بعد از سررسید اقساط و کسر از فیش حقوقی ضامن، حتی برای مرتبه نخست، ضامن می تواند قسط یا اقساط کسرشده را از وام گیرنده، در دادگاه مطالبه کند.

ماده ۷۰۹ قانون مدنی نیز در این خصوص مقرر کرده است: «ضامن حق رجوع به مضمون عنه را ندارد، مگر بعد از ادای دین؛ ولی می تواند در صورتی که مضمون عنه ملتزم شده باشد که در مدت معینی ‌برائت او را تحصیل کند و مدت مزبور هم منقضی شده باشد، رجوع کند.»همچنین ماده ۷۱۳ قانون مدنی بیان کرده است: «اگر ضامن به مضمون ‌له کمتر از دین داده باشد، زیاده بر آنچه داده است را نمی‌تواند از مدیون مطالبه کند، اگرچه دین را صلح به کمتر کرده باشد.»مطابق با ماده فوق الذکر، ضامن باید در دادخواست تقدیمی خود به دادگاه صالح، تنها مبالغی را که پرداخت کرده یا از حساب او کسر شده است، را مطالبه کند؛ اما نمی تواند به یکباره کل وام را مطالبه کند. نکته قابل ذکر این است که اگر اقساط از فیش حقوقی ضامن کسر شود، ضامن جهت مطالبه آن اقساط از دادگاه، با ارائه فیش های حقوقی خود، می تواند اقدام کند؛ اما اگر ضامن قبل از کسر از فیش حقوقی، خود، اقساط را سریعتر نقدا پرداخت کند، حتما لازم است که در زمان پرداخت، از بانک، گواهی اخذ کند که اقساط توسط ضامن پرداخت شده است.