وجه التزام در تنظیم قراردادها یک شرط مجازات حقوقی برای طرف متخلف از تعهدات قراردادی است. مزیت شرط وجه التزام، معافیت متعهدله در خصوص اثبات ورود ضرر و میزان ضرر است. با وجود شرط وجه التزام، متعهد می ‎تواند با اثبات فورس‏ ماژور از ایفای به‎ موقع تعهد و پرداخت وجه التزام آن معاف شود.
ماده ۲۳۰ قانون مدنی مقرر می ‎دارد که اگر در ضمن معامله شرط شده باشد که در صورت تخلف، متخلف مبلغی را به عنوان خسارت تادیه کند، حاکم نمی ‎تواند او را به بیشتر و کمتر از آنچه ملزم شده است، محکوم کند.
اکنون پرسش این است که اگر مبلغ وجه التزام تعیین ‎شده بسیار گزاف و سنگین باشد، آیا دادگاه می ‎تواند در مبلغ وجه التزام گزاف دست ببرد و آن را تعدیل کند یا اینکه طبق اطلاق این ماده، دست دادگاه در برابر وجه التزام سنگین بسته است؟

    وجه التزام تعهدات پولی
البته در همین جا باید تاکید شود که منظور ما وجه التزام در تعهدات غیرپولی است. مثل تعهد به تحویل آپارتمان. در غیر این صورت، وجه التزام گذاشتن در تعهدات پولی (ثمن، اجاره‎ بها، قرض و…) به میزان بیشتر از نرخ تورم رسمی اعلامی بانک مرکزی، حتی اگر گزاف هم نباشد، باطل است (به استثنای بانک ‎ها) و صرفاً خسارت تاخیر تادیه محاسبه می ‎شود.
در ادامه این مطلب، ابتدا وجه التزام گزاف و سنگین را به دو فرض سفیهانه و غیرمنصفانه تفکیک و در ادامه، امکان مطالبه هر کدام را بررسی می ‎کنیم:

     بخش اول) انواع وجه التزام گزاف

الف) وجه التزام سفیهانه
وجه التزام سفیهانه در صورتی است که مبلغ وجه التزام آنچنان سنگین باشد که نوعاً نزد هر شخص با هر وضعیت مالی یا شخصاً در خصوص شخص متعهد که قدرت مالی کم و ناچیز دارد، احمقانه، سفیهانه و نابخردانه جلوه کند.
مثلاً در معامله خرید صد کیلو برنج به مبلغ یک میلیون تومان، شرط شود که در صورت تاخیر در تحویل برنج، فروشنده روزانه ۵۰ میلیون تومان خسارت تاخیر در ایفای تعهد پرداخت کند.

ب) وجه التزام غیرمنصفانه
وجه التزام غیرمنصفانه وجه التزامی است که مبلغ آن سفیهانه و غیرعاقلانه نیست. اما با توجه به سنگین بودن مبلغ آن، غیرمنصفانه جلوه می‎ کند. ملاک ‏های ذیل می ‎تواند در احراز غیرمنصفانه بودن وجه التزام موثر باشد:

۱- مبلغ واقعی ورود ضرر
نخستین و مهمترین ملاک برای بررسی منصفانه یا غیرمنصفانه بودن مبلغ وجه التزام، مقایسه آن با میزان واقعی ورود ضرر است. یعنی ضرری که بر اساس نظریه کارشناسی تعیین و احراز می‎شود.

۲- مبلغ معامله
مبلغ معامله می ‎تواند در بررسی منصفانه یا غیرمنصفانه بودن وجه التزام یک معیار باشد. چرا که مبلغ و ثمن معامله به عنوان یک تعهد اصلی است و در هر حال وجه التزام یک شرط ضمن عقد و تعهد فرعی است و منطقی نیست که مبلغ تعهد فرعی از تعهد اصلی فراتر رود.

۳- عمدی یا غیرعمدی بودن تخلف
در مواقعی که تخلف متعهد از مفاد قرارداد غیرعمدی و بدون سوء نیت باشد، هرچند که از حیث حقوقی در هر حال فورس ‎ماژور و سبب معافیت از خسارت محسوب نمی ‎شود، اما از حیث اخلاقی می ‎تواند در غیر منصفانه شدن وجه التزام تاثی گذار باشد.
در واقع وجه التزام سنگین علیه متخلف ظالم، منصفانه‎تر از متخلف قاصر جلوه می‎کند؛ همان‎گونه که تحمل دیدن صحنه گردن زدن ظالم راحت‎تر از مظلوم است.

۴- عرف معامله
ممکن است در عرف معامله یا صنف، وجه التزام سنگین تعیین شود که در این صورت می‎تواند روابط خصوصی طرفین را از بهره‎کشی یک‎طرفه قراردادی کمی دورتر نگه دارد.

۵- تجاری یا مدنی بودن معامله
اینکه ماهیت معامله، مدنی یا تجاری باشد، یک معیار در منصفانه بودن یا نبودن وجه التزام است.

۶- وضعیت اقتصادی و قدرت مالی متخلف
به عنوان یک ملاک شخصی و نه نوعی، وضعیت مالی شخص متعهد در بررسی منصفانه بودن یا نبودن وجه التزام موثر است. در واقع اگر شخص متعهد دارای قدرت مالی پرداخت وجه التزام گزاف باشد، در احراز غیرمنصفانه بودن وجه التزام تاثیر دارد.

۷- قابلیت جمع یا عدم جمع با اصل تعهد
اینکه وجه التزام با اصل تعهد قابل جمع باشد یا نباشد، در تلقی منصفانه بودن یا نبودن وجه التزام تاثیر دارد. در واقع وجه التزام سنگینی که بدل از اصل تعهد است و متعهدله لاجرم باید از اصل تعهد دست بردارد، منصفانه‎تر از وجه التزامی است که امکان مطالبه اصل تعهد نیز برای متعهدله باقی است.

۸- قصد اضرار متعهدله
فلسفه وجه التزام، اهرم فشار بر متعهد برای ایفای تعهد و دفع ضرر از متعهدله است، نه کسب درآمد و کاسبی. حال اگر این فلسفه از بین برود و متعهدله برای اضرار در مقام فسخ معامله یا الزام به ایفای تعهد برنیاد و حرارت تظلم ‎خواهی نداشته باشد، به ‎طوری که با گذشت زمان طولانی مثلاً ۱۰ سال از زمان سررسید تاریخ تعهد، وجه التزام روزانه ولو با رقم معمولی تبدیل به رقم گزاف شده باشد، در این حالت هم وجه التزام ‎های جمع ‎شده، غیرمنصفانه جلوه می‎ کند.

۹- انجام شدن یا نشدن تعهد
در صورتی که وجه التزام برای تاخیر در ایفای تعهد باشد و در عین حال در زمانی متعهدله (خواهان) دعوای مطالبه وجه التزام را مطرح می‎کند که متعهد با مدت تاخیر قابل اغماضی، تعهد را ایفا کرده باشد، در این صورت باید سخت‎گیری بیشتری در منصفانه فرض کردن وجه التزام سنگین مورد مطالبه خواهان داشت.

    بخش دوم) امکان مطالبه وجه التزام سنگین
در خصوص امکان مطالبه وجه التزام گزاف، باید بین هر دو نوع وجه التزام قائل به تفکیک شویم:

الف) وجه التزام سفیهانه
در خصوص وجه التزام سفیهانه کار سختی نداریم. چرا که قواعد عمومی آن مشخص است و هر زمان که هر نوع شرط بیهوده باشد و منفعت عقلائی نداشته باشد، طبق بندهای یک و ۲ ماده ۲۳۲ قانون مدنی، آن شرط باطل است و وجه التزام سفیهانه نیز طبق ماده فوق مصداق شرط باطل است.
همچنین وجه التزام ‎هایی که مشمول قوانین خاص هستند نیز باطل است. همچون شروط وجه التزام خلاف حقوق رقابت و شروط وجه التزام مشمول ماده ۴۶ قانون تجارت الکترونیک.

ب) وجه التزام غیرمنصفانه
اما در خصوص شرط وجه التزام سنگین غیرمنصفانه، به سادگی نمی‎توان از اطلاق ماده ۲۳۰ قانون مدنی گذشت. ولی به نظر می‌رسد که حتی اطلاق ماده ۲۳۰ قانون مدنی نیز نمی‎تواند با قواعد عام و بنیادین انصاف، عدل، اخلاق حسنه و حسن نیت معارضه کند.
در این صورت لاجرم طبق حکم عام آیه ۴۲ سوره مائده (وَإِنْ حَکَمْتَ فَاحْکُمْ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ) و ملاک ماده ۹۷۵ قانون مدنی و قاعده اکل مال به باطل و دارا شدن غیرعادلانه و اصل حسن نیت و قاعده لاضرر، امکان تعدیل وجه التزام یا امکان تجزیه وجه التزام است و میزان تعدیل نیز طبق ملاک ماده ۳ و ۴ قانون مسئولیت مدنی با نظر قاضی است.
در خصوص تجزیه وجه التزام تمایل بیشتری در دادگاه‎ها است تا تعدیل. چرا که تجزیه وجه التزام یک ملاک عینی، ملموس و مشخص ریاضی دارد.
به این معنا که اصولاً در حالت معمولی، متعهد حتی با ایفای ۹۰ درصد تعهد بازهم باید کل وجه التزام تاخیر را پرداخت کند. ولی اگر بخواهیم وجه التزام سنگین را تجزیه کنیم، امکان معافیت ۹۰ درصد از مبلغ وجه التزام وجود دارد.
نتیجه اینکه شرط وجه التزام غیرمنصفانه باطل نیست و قائل شدن به بطلان آن به طوری که متعهدله هیچ مبلغی هم نتواند بگیرد، منطقی نیست و نقض غرض حاصل می‌‎شود. چرا که غرض رعایت انصاف است. ولی با بطلان کل وجه التزام، حال دیگر به متعهدله ظلم می ‎شود.