دادخواست یا عریضه، در اصطلاح حقوقی، اولین مرحله از شروع دادخواهی و آغاز راهی برای اقامه دعوای حقوقی از سوی خواهان علیه خوانده و از طریق سیستم قضایی است.

مجله حقوقی میزان در این مطلب، ابتدا به تعریف دادخواست، بیان شرایط تنظیم دادخواست و بعد از آن به بیان نحوه تنظیم دادخواست و انواع دادخواست می‌پردازد.

تعریف دادخواست

«دادخواست»، درخواست رسیدگی به یک دعوای حقوقی از سوی خواهان علیه خوانده است که طبق قانون باید در فرم خاصی به دادگاه ارائه شود.

قوانین، تعریف خاص و مشخصی از دادخواست ارائه نکرده‌اند. طبق قانون آیین دادرسی مدنی، دادخواست فرم خاصی است با ظاهر و اصطلاحات خاص که در اختیار افراد قرار داده می‌شود تا دعاوی حقوقی خود را در آن تنظیم کنند.

اشخاص با تنظیم و ارائه این فرم به صورت صحیح و براساس شرایط مشخص قانونی، مراجع قضایی را موظف به رسیدگی به دعوا و صدور رای در مورد خواسته خود می‌کنند. این درخواست رسیدگی در دعاوی حقوقی با عنوان دادخواست شناخته می‌شود.

بر اساس ماده ۲ قانون آیین دادرسی مدنی: هیچ دادگاهی نمی‌تواند به دعوایی رسیدگی کند، مگر اینکه شخص یا اشخاص ذی‌نفع یا وکیل یا قائم مقام یا نماینده قانونی آن‌ها رسیدگی به دعوا را برابر قانون درخواست کرده باشند.

همچنین، طبق ماده ۴۸ قانون آیین دادرسی مدنی، خواهان باید برای شروع رسیدگی به دعوای حقوقی خود، دادخواستی به دادگاه صالح، تقدیم کند.

طبق ماده ۵۱ همین قانون نیز، شرایط شکلی خاصی، برای تنظیم دادخواست و مفاد آن در نظر گرفته شده است. اگر دادخواست مطابق این شرایط نباشد، حسب مورد، ابلاغ رفع نقص یا قرار رد دادخواست، صادر خواهد شد.

تا قبل از سال ۱۳۹۲، اشخاص برای طرح دادخواست یا شکایت خود به صورت حضوری به مراجع قضایی مراجعه می‌کردند. اما در حال حاضر، در راستای گسترش خدمات الکترونیک قضایی، همه افراد می‌توانند از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی و یا سامانه ثنا (در صورت عدم وجود دفتر خدمات قضایی در محل استقرار مرجع قضایی) به آدرس الکترونیک https://sana.adliran.ir، اقدام به ثبت داد‌خواست کنند.

شخصی که قصد طرح دعوا دارد، باید از طریق راه‌های مذکور، دادخواست خود را به صورت الکترونیکی، به ثبت برساند تا در صورت تأیید، دادخواست او برای معاونت ارجاع ارسال شود و در مرحله بعد، معاونت ارجاع، دادخواست را برای رسیدگی به شعب دادگاه ارسال کند.

ارکان اصلی دادخواست

هر دادخواست حقوقی سه رکن اصلی دارد:

۱-خواهان یا مدعی: شخصی (حقیق یا حقوقی) که با ارائه دادخواست، درخواست رسیدگی به دعوای خود در دادگاه را دارد.

۲-خوانده یا مدعی علیه: شخصی که خواهان علیه او اقامه دعوا کرده است.

۳-خواسته یا موضوع دعوی: همان موضوعی است که خواهان خواستار رسیدگی به آن است و باید با ارئه ادله و مدارک از سوی خواهان به اثبات برسد. خواسته می‌تواند مالی (مانند: مطالبه وجه چک) یا غیرمالی (مانند: الزام به تمکین) باشد. در صورتی که خواسته مالی باشد باید مبلغ و میزان دقیق آن در دادخواست ذکر شود.

در صورتی که مدعی نسبت به امور فرع بر خواسته اصلی خود، مانند: حق الوکاله، هزینه دادرسی، تامین خواسته، خسارت تاخیر یا سایر خسارات دادرسی و … تقاضای رسیدگی داشته باشد، باید این مطالبه خود را در دادخواست بیاورد.

شرایط تنظیم دادخواست چیست؟

طبق ماده ۵۱ قانون آیین دادرسی مدنی، دادخواست باید روی برگه‌های خاص (در حال حاضر به صورت فرم الکترونیکی) و حاوی این اطلاعات باشد:

– نام، نام خانوادگی، نام پدر، سن، اقامتگاه و در صورت امکان شغل خواهان

– در صورتی که دادخواست توسط وکیل تقدیم می‌شود مشخصات وکیل هم باید ذکر شود.

– نام، نام خانوادگی، اقامتگاه (محل اقامت) و شغل خوانده.

– تعیین خواسته و بهای آن، مگر اینکه تعیین بهای خواسته ممکن نباشد یا اینکه خواسته، مالی نباشد.

– تعهدات و جهاتی که به موجب آن خواهان خود را مستحق مطالبه می‌داند به نحوی که مقصود او واضح باشد.

– درخواست خواهان از دادگاه

– ذکر ادله و مستنداتی که خواهان برای اثبات ادعای خود دارد، از اسناد، شهادت شهود و غیره… ادله مثبته باید به ترتیب و واضح نوشته شود و اگر دلیل، شهادت شهود باشد، خواهان باید اسامی، مشخصات و محل اقامت آن‌ها را به طور صحیح مشخص کند.

– امضای دادخواست دهنده و در صورت عدم امکان امضاء، اثر انگشت او

– مشخصات اقامتگاه باید با تمام خصوصیات آن مانند: شهر، روستا، خیابان و … به نحوی نوشته شود که ابلاغ دادخواست به راحتی ممکن باشد.

– در صورتی که خواهان یا خوانده شخص حقوقی باشد، نام و اقامتگاه شخص حقوقی در دادخواست نوشته می‌شود.

– در صورتی که هرکدام از اصحاب دعوا، عنوان ولی، قیم، وصی یا مدیر شرکت و امثال این‌ها را داشته باشد باید در دادخواست ذکر کند.

نحوه تنظیم دادخواست چگونه است؟

نحوه تنظیم دادخواست نکات مهمی دارد که باید رعایت شود چرا که عدم رعایت الزامات تنظیم دادخواست، عواقبی مانند: رد دادخواست را در پی خواهد داشت.

تنظیم دادخواست باید با رعایت شرایط تنظیم دادخواست که در ماده ۵۱ آیین دادرسی مدنی آمده است، انجام شود و عدم رعایت موارد مذکور، موجب می‌شود در صورت عدم رفع نقص در مهلت قانونی و در مواردی از همان ابتدا، قرار رد دادخواست صادر شود. با صدور این قرار، دادخواست مورد نظر از سوی مرجع رسیدگی، رد خواهد شد و دیگر به آن رسیدگی نمی‌شود.

دلایل و منضمات دادخواست که ادله اثبات دعوی نامیده می‌شوند، نیز نقش بسیار مهمی در صدور حکم دارند. مواردی مانند: شهادت شهود، سوگند، کارشناسی، و … از ادله اثبات دعوا هستند، و در صورت وجود این ادله، باید به صورت ضمیمه و پیوست دادخواست به مرجع رسیدگی کننده ارائه شوند.

اگر وضعیت خوانده دادخواست، مجهول‌المکان اعلام شود، یعنی محل اقامت یا نشانی خوانده، معلوم نباشد، برای ابلاغ دادخواست به او، باید متن دادخواست یک بار در روزنامه‌های کثیرالانتشار آگهی شود، اگر بعد از آگهی مراجعه‌ای از سوی خوانده دعوی انجام نشود، دادگاه به صورت غیابی، حکم صادر می‌کند.

بهتر است برای رعایت دقیق نکات مربوط به تنظیم دادخواست و ارائه یک دادخواست صحیح، و جلوگیری از اتلاف وقت و هزینه، افرادی که قصد تنظیم دادخواست دارند از یک وکیل یا مشاور حقوقی کمک بگیرند تا درگیر مشکلات بعدی مانند: اخطار رفع نقص، صدور قرار رد دادخواست، ابطال دادخواست، و یا عدم استماع دعوی و … نشوند.

انواع دادخواست

دادخواست انواع مختلفی دارد که شامل این موارد می‌شود:

-دادخواست واخواهی

-دادخواست دادگاه تجدید نظر

-دادخواست دیوان عدالت اداری

-دادخواست فرجام‌خواهی

-دادخواست طاری یا اضافی

-دادخواست متقابل

-دادخواست بدوی به دادگاه حقوقی (مانند: دادخواست طلاق، دادخواست تامین دلیل، دادخواست مطالبه وجه، دادخواست اعسار، دادخواست طلاق توافقی، دادخواست مطالبه وجه چک، دادخواست جلب ثالث، دادخواست انحصار وراثت، دادخواست الزام به تنظیم سند، و …)

آثار دادخواست نسبت به اصحاب دعوا

با طرح دادخواست از سوی خواهان، نوعی رابطه حقوقی بین اصحاب دعوا یعنی خواهان و خوانده، ایجاد می‌شود که برای هر دو طرف، حقوق و تکالیفی ایجاد می‌کند.

یکی از آثاری که ایجاد می‌کند این است که به موجب این رابطه، خواهان تنها تا مقاطع زمانی خاصی حق استرداد دادخواست را دارد.

طبق ماده ۱۰۷ قانون آیین دادرسی مدنی: خواهان تا قبل از اولین جلسه دادرسی یا تا زمانی که دادرسی تمام نشده، می‌تواند دعوای خود را مسترد کند. استرداد دعوا بعد از ختم مذاکرات تنها در صورت رضایت خوانده یا آن که صرف نظر خواهان از دعوای خود به صورت کلی ممکن است.

اثر دیگر دادخواست، الزام دادگاه به رسیدگی به دعوای مطرح شده در چارچوب دادخواست تنظیمی و صدور حکم بر اساس ادله است.

اثر بعدی، نسبت به خوانده است که او را مکلف به پاسخ‌گویی در مورد دعوایی که علیه او اقامه شده، می‌کند.

ابلاغ دادخواست

یکی از اصول حاکم بر دادرسی، اطلاع طرفین از دعوای اقامه شده و مفاد آن است. قانونگذار در مواد ۴۸ تا ۸۳ قانون آیین دادرسی مدنی مصوب ۱۳۹۲، این موضوع را پیش‌بینی کرده و احکام مربوط به تقدیم دادخواست، جریان دادخواست و ابلاغ را از قواعد آمره محسوب نموده که طرفین، حق توافق برخلاف آن‌ها را نداشته و عدم رعایت آن، خطر نقض رای در مراحل دادرسی را در پی خواهد داشت.

بر اساس ماده ۳۰۲ قانون آیین دادرسی مدنی: هیچ حکم یا قراری را نمی‌توان اجرا کرد مگر اینکه، به طرفین یا وکیل آنان ابلاغ شده باشد. به این حکم یا قرار که طبق تشریفات به طرفین ابلاغ می‌شود، ابلاغیه رای گفته می‌شود.

آنچه در ابلاغ اهمیت دارد مطلع شدن مخاطب آن، از محتوای برگه ابلاغیه است. ابلاغیه، دربردارنده بخشی از اطلاعات مربوط به یک پرونده است که طبق مقررات ابلاغ، برای طرفین دعوا ارسال می‌شود.

در گذشته، ابلاغیه اوراق قضایی به طرفین پرونده، توسط مامور ابلاغ و به صورت حضوری انجام می‌شد. اما از سال ۱۳۹۵، با راه‌اندازی سامانه درگاه خدمات الکترونیک قضایی (https://adliran.ir) و از طریق بخش ثبت نام الکترونیک قضایی (ثنا)، انجام می‌شود.

جهت رعایت حق دفاع طرفین، وقت‌های تعیین شده برای رسیدگی، دستور‌های صادره از سوی قاضی رسیدگی کننده به پرونده، نظریه‌ها و نامه‌های ارسال شده به شعبه رسیدگی کننده که اطلاع از آن‌ها حق طرفین دعواست، به دستور رئیس شعبه به طرفین پرونده ابلاغ می‌شود.

باتوجه به توضیحاتی که در این مطلب ارائه شد، مشخص شد که شروع رسیدگی به درخواست خواهان علیه خوانده در یک پرونده حقوقی با ارائه دادخواست صحیح به مرجع صالح قضایی انجام می‌شود و در حال حاضر ارائه دادخواست و ابلاغ اوراق قضایی از جمله دادخواست‌های حقوقی جز در موارد خاص، از طریق سامانه ابلاغ الکترونیک قوه قضاییه (ثنا) انجام می‌شود.