بسیاری از افراد هنگام مراجعه به بانک، در زمان دریافت تسهیلات بانکی یا انعقاد قرارداد وام، با اصطلاحاتی روبه‌رو می‌شوند که دانستن معنای آن‌ها، می‌تواند از بروز مشکلات و خسارت‌های احتمالی جلوگیری کند.

قرارداد بانکی

قرارداد بانکی، قرارداد‌هایی هستند که بین بانک و مشتریان بانک منعقد می‌شوند. هر قرارداد بانکی دارای ضمانت اجرایی است که در صورت تخطی افراد از اجرای مفاد آن، طرف مقابل می‌تواند از این ضمانت‌ها استفاده کند.

قرارداد‌های بانکی انواع مختلفی دارند. برخی از این قرارداد‌ها عبارتند از: قرارداد قرض‌الحسنه، قرارداد سپرده مدت‌دار، قرارداد فروش اقساطی، قرارداد مشارکت مدنی، قرارداد اجاره به شرط تملیک، قرارداد مضاربه، قرارداد جعاله، قرارداد سلف، قرارداد مضارعه، قرارداد خرید دین و …

با توجه به هدف مراجعه کننده به بانک، قرارداد بانکی در دو دسته منعقد می‌شود:

۱- قرارداد‌های تجهیز منابع پولی (قبول سپرده).

۲- قرارداد‌های تخصیص منابع پولی (اعطای وام).

معنای اصطلاحات حقوقی پرکاربرد در قرارداد‌های بانکی

در اینجا، معنای برخی واژگان حقوقی پرکاربرد در قرارداد‌های بانکی، توضیح داده می‌شود.

عقد = یک یا چند نفر در مقابل یک یا چند نفر دیگر تعهد بر امری کنند که مورد قبول آن‌ها باشد. (عقد با قصد و اراده و رضایت دو طرف واقع می‌شود)

ایقاع = نوعی عمل حقوقی که برخلاف عقد، تنها با اراده یک نفر انجام می‌گیرد. از میان ایقاعاتی که در متون فقهی و حقوقی وجود دارد، معمولاً آنچه در قرارداد‌های وام بانکی مد نظر قرار می‌گیرد، «اخذ به شُفعه» است.

اخذ به شُفعه = حقی که دو شریک نسبت به سهم مشاع یکدیگر پیدا می‌کنند؛ به این نحو که اگر یکی از شرکا قصد فروش سهم خود را داشته باشد، شریک دیگر می‌تواند با پرداخت بهای آن به خریدار، سهم شریک خود را صاحب شود و فروشنده در این مورد، حق اعتراض ندارد.

عملیات بانکی = دریافت سپرده از اشخاص حقیقی یا حقوقی و اعطای تسهیلات یا ایجاد اعتبار.

قرض‌الحسنه = عقدی که به موجب آن یکی از طرفین (قرض‌دهنده که در اینجا مشتری بانک است) مقدار معینی از مال خود را به طرف دیگر (قرض‌گیرنده که در اینجا بانک است) تملیک می‌کند که قرض‌گیرنده مثل و یا در صورت عدم امکان قیمت آن را به قرض‌دهنده رد کند.

وام = ﭘﻮلی ﮐﻪ ﺑﻪ اﻣﺎﻧﺖ از بانک گرفته می‌شود. بازگشت وام یا تسهیلات با اقساط مشخص و سود معین خواهد بود.

متقاضی = کسی که برای انجام کاری به بانک مراجعه کرده و تقاضایی دارد.

سرمایه‌گذار = فردی که سرمایه و دارایی خود را برای کسب سود در تجارت، صنعت و یا سایر روش‌های سرمایه گذاری تخصیص می‌دهد.

شبه پول = سپرده‌های غیر دیداری و مدت‌دار مردم در بانک‌ها که پول نقد نیستند، اما قابلیت تبدیل به پول را دارند مانند: سپرده‌های مدت‌دار، اوراق قرضه، سهام و …

سود بانکی = سود حاصل از انباشت سپرده‌های نقدی در بانک.

ﻧﺮخ ﺑﻬﺮه = نرخ بهره یا نرخ سود، پولی است که علاوه بر مبلغ قرض گرفته شده پرداخت می‌شود. نرخ بهره به عنوان درصدی از کل مبلغ وام گرفته شده محسوب می‌شود.

نرخ شکست = اگر مشتری سرمایه خود را زودتر از موعدی که با بانک قرار گذاشته است، بردارد، بانک درصد مشخص‌شده‌ای از پول او را کسر می‌کند تا این خروج زودتر از موعد سپرده را جبران کند.

ﮐﺎرت اﻋﺘﺒﺎری = ﮐﺎرتی ﮐﻪ به واسطه یک شرکت یا بنگاه اقتصادی به فرد می‌دهند و دارنده می‌تواﻧﺪ به وﺳﯿﻠﻪ آن عمل خرید کردن را از مکانی معین انجام بدهد.

کارت نقدی = کارتی الکترونیکی که به حساب پس‌انداز یا حساب جاری فرد متصل می‌شود و امکان خرید اینترنتی و الکترونیکی را مهیا می‌کند.

خیارات = «خیار» یا «اختیار فسخ»، حقی است که در برخی عقود به طرفین معامله یا یکی از آن‌ها داده می‌شود تا بتواند در صورت وجود شرایط، از آن برای فسخ معامله استفاده کند. «خیارات» انواع مختلفی دارد که شرایط استفاده از هر کدام، با دیگری فرق می‌کند. برخی از این خیارات در قرارداد‌های بانکی، استفاده نمی‌شوند. اما تعدادی از خیارات در قرارداد‌های وام، مورد توجه قرار می‌گیرند و گاه از وام‌گیرنده خواسته می‌شود که این خیارات را از خود ساقط کند. این خیارات عبارتند از: خیار شرط، خیار تاخیر ثمن، خیار غبن، خیار تاخیر ثمن، خیار تدلیس.

اسقاط کافّه خیارات = فرد صاحب حق فسخ، حق اِعمال هرگونه اختیار فسخی را از خود سلب کند. «خیار تدلیس»، قابل اسقاط نیست.

رهن، راهِن و مُرتَهِن = رهن عقدی است که به موجب آن، مدیون (بدهکار) مالی را برای وثیقه به داین (طلبکار) می‌دهد. رهن‌دهنده را راهِن و رهن‌گیرنده را مُرتَهِن می‌گویند.

بنابراین، در قرارداد‌های بانکی، گیرنده وام که مالی را نزد بانک، به عنوان وثیقه برای دریافت تسهیلات قرار می‌دهد، «راهِن» و بانک که این وثیقه را قبول می‌کند، «مُرتَهِن» نامیده می‌شود.

جُعاله = قراردادی که بر اساس آن جاعل یا کارفرما در مقابل انجام عمل معین (طبق قرارداد) ملزم به ادای مبلغ یا اجرت معین می‌شود. اصطلاحاً به متقاضی خدمات، جاعل و به انجام‌دهنده این خدمات هم عامل می‌گویند.

در قرارداد‌های بانکی، عقد «جعاله» از جمله تسهیلات میان‌مدت و بلندمدت اعتباری است که برای گسترش امور تولیدی، بازرگانی و خدماتی، صنعت و معدن، کشاورزی و مسکن، به مشتریان اعطا می‌شود و موضوع آن، باید در طول مدت قرارداد به اتمام برسد. فرد با دریافت وام، در قالب عقد «جعاله»، متعهد می‌شود که ضمن بازپرداخت آن، طی مدت معین، کاری را که برای انجام آن وام دریافت کرده است، تمام کند.

سلَف = پیش‌خرید نقدی محصولات تولیدی یا صنعتی یا کشاورزی به قیمت معین است.

مضاربه = قراردادی که براساس آن یکی از طرفین (مالک) عهده‌دار تامین سرمایه (نقدی) شود. با قید اینکه طرف دیگر (عامل) با سرمایه نفر اول تجارت کند و هر دو طرف در سود حاصله شریک باشند.

فروش اقساطی = واگذاری عین مال در برابر بهای معلوم به شخص دیگر به نحوی که تمام یا قسمتی از بهای مزبور به اقساط مساوی یا غیر مساوی در سررسید یا سررسید‌های معین دریافت شود.

خرید دِین = دین به معنی بدهی و یا وام است. خرید دین در اصطلاح بانکی خرید بدهی واحد‌های تولیدی و یا اشخاص برای تامین نقدینگی آن هاست. از این طریق طلبکار می‌تواند دین افراد مقروض را با مبلغ معادل و یا کمتر از میزان دین به شخص دیگر که معمولاً بانک است، واگذار کند.

مشارکت مدنی = درآمیختن سهم‌الشرکه نقدی و یا غیرنقدی به اشخاص حقیقی و یا حقوقی متعدد به نحو مشاع و به‌منظور انتفاع، طبق قرارداد.

مشارکت حقوقی = تامین قسمتی از سرمایه شرکت‌های سهامی جدید و یا خرید بخشی از سهام شرکت‌های سهامی موجود توسط بانک.

چک = یک سند تجاری که به موجب آن شخص دارنده حساب وجهی را در تاریخ معین به شخص دیگری یا حساب عامل واگذار می‌کند.

چک تایید شده = چکی که اشخاص عهده بانک‌ها به حساب جاری خود صادر و توسط بانک محال‌علیه (بانکی که صادرکننده چک در آن حساب افتتاح کرده و دارای وجه است) پرداخت وجه آن تأیید می‌شود.

چک تضمین شده = چکی که توسط بانک به عهده همان بانک به درخواست مشتری صادر و پرداخت وجه آن توسط بانک تضمین می‌شود.

لاشه چک = چکی که وجه آن پرداخت شده و یا تنها جهت ضمانت انجام کاری به شخص واگذار شده و تعهد آن اجرا شده است.

سفته = سفته سندی است که به موجب آن امضا کننده تعهد می‌کند مبلغی را در موعد معین یا عندالمطالبه در وجه حامل یا شخص معین روی سفته به او پرداخت کند.

برات = یک سند تجاری که طی آن فرد برات‌گیرنده به کِشنده برات تعهد می‌دهد تا در زمان مشخص مبلغ مندرج در سند را به شخص ثالث پرداخت کند. در سیستم طلبکار و بدهکار از برات برای بازگشت پول در تاریخ معین استفاده می‌شود.

برداشت مستقیم = عملیاتی که مشتری با استفاده از آن، می‌تواند پرداخت‌های مورد نیاز خود را انجام دهد. در این عملیات، مشتری به کارگزار، اجازه برداشت از حساب خاصی را جهت پرداخت هزینه‌هایی مانند صورتحساب قبض، در قالب یک دستور پرداخت، صادر می‌کند.

گواهی تمکن مالی = گواهی که از سمت بانکی که فرد در آن حساب دارد، صادر می‌شود و میزان توانایی مالی فرد را مشخص می‌کند.

دامپینگ = صادرات یک کالا به خارج با قیمت کمتر از هزینه‌های تمام شده در داخل.

اعتبار اسنادی (LC) = اعتبار اسنادی یا همان (Letter of Credit) قراردادی است که در آن بانک و مؤسسات مالی متعهد به پرداخت پولی از جانب خریدار، در تاریخ معین برای انجام تجارت، می‌شوند.

سوئیفت = نقل و انتقال مالی بین بانکی در بانک‌های جهان از طریق یک سیستم یکپارچه بین بانکی به نام سوئیفت (SWIFT) انجام می‌شود.

دیسکانت اعتبار اسنادی= دیسکانت LC یا تنزیل اعتبار اسنادی، به معنی تقسیم کردن وجه یک ال سی گشایش شده در دفعات و قبل از سررسید آن است. تنزیل اعتبار اسنادی زمانی اتفاق می‌افتد که بانک پیش از اینکه شخص مراحل موردنیاز برای ارائه اسناد فروش و حمل بار را کامل کند، در پروسه اعتبار اسنادی پیش‌پرداخت انجام دهد، این عمل تنزیل (تخفیف دهی) نامیده می‌شود.

در واقع تنزیل مبیّن بهره یا مبلغی است که بانک جهت فراهم کردن پول پیش از اینکه شخص شروط توافقنامه فروش و اعتبار اسنادی را کامل کند، دریافت می‌کند.